จำปี
จำปี เชื่อว่าถิ่นกำเนิดดั้งเดิมของจำปี อยู่แถบร้อนของทวีปเอเชียตะวันออก และตะวันออกเฉียงใต้ บางตำรากำหนดแคบลงมาว่าอยู่ในประเทศอินโดนีเซีย ซึ่งก็อยู่ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้เช่นเดียวกัน ต้นจำปีในเกาะชวาของอินโดนีเซียนั้น ส่วนใหญ่ปลูกจากเมล็ด มีขนาดต้นสูงใหญ่ และติดผลมาก คล้ายกับต้นจำปีในภาคใต้ของไทย ส่วนต้นจำปีตั้งแต่ภาคกลางของไทย ขึ้นไปทางเหนือ และอีสานนั้น ส่วนใหญ่ไม่ติดผล จึงต้องขยายพันธุ์ด้วยการตอนกิ่ง หรือเสียบยอด ขนาดของต้นเล็ก และเตี้ยกว่าต้นจำปีเพาะเมล็ด จึงสันนิษฐานว่า ถิ่นกำเนิดของจำปีน่าจะอยู่ในประเทศอินโดนีเซีย หรืออาจจะครอบคลุมประเทศมาเลเซีย และภาคใต้ของไทยด้วย ส่วนจำปีที่นิยมปลูกในภาคกลาง ภาคเหนือ และภาคอีสานของไทยนั้น เป็นพันธุ์ที่คัดเลือกแล้ว จนไม่ติดผล ดอกดก และออกดอกตลอดปี
จำปีในสังคมไทย : อดีตถึงปัจจุบัน
คนไทยคุ้นเคยกับจำปีมานาน ดังปรากฏชื่อจำปีในวรรณคดีหลายเรื่อง เช่น อิเหนา พระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ ๒ ลิลิตตะเลงพ่าย พระนิพนธ์สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส และเห่พระอภัยมณีของสุนทรภู่ เป็นต้น แสดงว่าคนไทยคุ้นเคยกับจำปีเป็นอย่างดีมาตั้งแต่ต้นสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ จำปีบ้านกับจำปีป่าเป็นพืชคนละชนิด จำปีบ้านมีปลูกเฉพาะ ตามบ้านหรือสวนเท่านั้น ไม่มีขึ้นในป่าของไทย จนถึงปัจจุบัน ยังพบว่า คนไทยนิยมปลูกต้นจำปีไว้ในบริเวณบ้าน หรือสวนมากเป็นอันดับต้นๆ ของไม้ดอกยืนต้น แม้ว่าต้นจำปีจะมีราคาแพง เมื่อเปรียบเทียบกับไม้ดอกยืนต้นชนิดอื่นๆ แต่คนไทยก็ยังนิยมปลูกต้นจำปีกันอย่างแพร่หลายตลอดมา
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
ต้นจำปี เป็นพันธุ์ไม้ยืนต้นที่จัดอยู่ในขนาดเล็กไปจนถึงขนาดกลาง ซึ่งมีความสูงประมาณ 10-20 เมตร เป็นไม้ที่ไม่ผลัดใบ เปลือกของลำต้นจะมีสีน้ำตาล เป็นลำต้นที่แตกเป็นร่องถี่ กิ่งเปราะ หักง่าย กิ่งมีขนสีเทา ก้านใบยาว 1.5-2 เซนติเมตร
ใบ มีลักษณะเป็นรูปรี ปลายใบจะแหลม ส่วนบริเวณขอบใบจะเรียบ ใบจะมีความกว้างประมาณ 8 เซนติเมตร และมีความยาวประมาณ 20 เซนติเมตร
ดอกจำปี ลักษณะเป็นดอกเดี่ยว มีกลิ่นหอม มีสีขาวคล้ายกับสีงาช้าง ดอกมีกลีบซ้อนกันอยู่ 8-10 กลีบ กลีบดอกจะเรียวกว่าดอกจำปา และมีความยาวประมาณ 2 นิ้ว ส่วนตรงกลางดอกจะมีเกสรเป็นแท่งกลมเล็กๆ ยอดแหลมคล้ายฝักข้าวโพดเล็กๆ โดยดอกจำปีจะออกดอกได้ตลอดทั้งปี
ผล ของจำปีจะออกเป็นกระจุกแน่นๆ 15-25 ผลต่อจำนวน 1 ก้านผล ซึ่งมีความยาวประมาณ 10-20 เซนติเมตร แต่ละผลมีลักษณะทรงกลม เปลือกผลอ่อนมีสีเขียวอ่อน ผลแก่มีสีเขียมอมน้ำตาล และมีปุ่มสีน้ำตาลกระจายทั่วผล ส่วนผลสุกจะมีสีแดง เปลือกผลค่อนข้างหนา ด้านในผลมีเมล็ด สีดำ
ความเชื่อของดอกจำปีกับพุทธศาสนา
ดอกจำปี คือดอกไม้โบราณ อยู่คู่กับรูปแบบการดำเนินชีวิตชาวไทยมานานแสนนาน จะพบวรรณคดีหลายเรื่อง ได้กล่าวขานในทำนองว่า ดอกจำปีเป็นดอกไม้ประจำชนชั้นสูง และเป็นไม้มงคล เพราะกิจกรรมสำคัญ ตัวละครใดมีบรรดาศักดิ์ เจ้าขุนมูลนาย จะนำดอกจำปีประกอบกิจกรรมนั้นเสมอ
ส่วนใหญ่แล้วคนโบราณ เชื่อว่าจำปีเป็นไม้มงคลสำหรับผู้ที่เกิดราศีตุลย์ โดยเฉพาะผู้ที่เกิดวันเสาร์ และวันพฤหัส ลักษณะเด่น คือ มีความเชื่อมั่นในตนเองสูง มีเหตุมีผล รักความยุติธรรม แต่การตัดสินใจช้า เพราะเสียเวลาพินิจพิจารณาอย่างรอบคอบ เมื่อมีกำลังใจในการทำงานแล้ว ชาวราศีตุลย์จะมีความรับผิดชอบเรื่องงานสูงกว่าชาวราศีอื่น ดังนั้นผู้ที่เกิดราศีและวันดังกล่าว ควรปลูกจำปีไว้ทางทิศใต้ หรือทิศตะวันออกจะทำให้หน้าที่การงานก้าวหน้า มีแต่ความรุ่งเรือง ปราศจากปัญหาใดๆ แต่มีข้อห้ามปลูกต้นจำปีคู่กับต้นจำปา เพราะจะทำให้สามีภรรยาจะต้องเลิกรากัน
ในโอกาสวันสำคัญอย่างวันพระ วันสำคัญทางพุทธศาสนา คนโบราณจะนำดอกจำปีใส่พาน หรือกระทงใบตองวางไว้บูชาพระที่หิ้งพระ เป็นสิริมงคล โดยเฉพาะข้าราชการที่ต้องการให้ตำแหน่งการงานของตนก้าวหน้า
ประโยชน์หรือสรรพคุณอื่นๆ
- ดอกและใบนำมาต้มน้ำดื่ม วิธีก็คือ นำใบ และดอกที่แห้งจำนวน 5-10 ใบ มาต้มน้ำดื่ม มีสรรพคุณคือ ช่วยระงับประสาท ช่วยให้ผ่อนคลาย ช่วยบำรุงหัวใจ ช่วยขับน้ำดี ช่วยบำรุงเลือด ช่วยระงับอาการไอ ช่วยขับเสมหะ แก้คลื่นไส้ อาเจียน แก้อาการเบื่อเมา บรรเทาอาการหลอดลมอักเสบ หรือลดอาการเจ็บในลำคอ แก้ต่อมลูกหมากอักเสบ ช่วยในการขับระดูขาว ช่วยลดไข้ บรรเทาอาการหวัด
- นอกจากส่วนของดอกจะใช้ต้มกินแล้ว ยังสามารถใช้ดม เพื่อแก้อาการวิงเวียนศีรษะ แก้อาการเบื่อเมา ช่วยระงับประสาท ช่วยให้ผ่อนคลาย
- สกัดน้ำมันจำปี เพราะน้ำมันดอกจำปีมีฤทธิ์ช่วยระงับประสาท และต้านเชื้อจุลินทรีย์
- สกัดน้ำมันหอมระเหย สามารถใช้ทาแก้อาการปวดศีรษะได้
- เนื้อไม้ใช้ในการก่อสร้าง ทำเครื่องเรือน โลงศพ นิยมปลูกเป็นไม้ประดับ ไม้ให้ร่มเงา
